Chołod - audiobook (mp3) Szczepan Twardoch

Dwa lata minęły od wydania poprzedniej powieści Szczepana Twardocha, Pokory. Nie były to jednak bynajmniej dla fanów autora lata posuchy, bowiem w międzyczasie pojawił się zbiór felietonów Wielkie Księstwo Groteski oraz dramat Byk. Nie ma chyba jednak co ukrywać, że to w dłuższej, powieściowej formie śląski pisarz ma największe pole do popisu i to jego powieści zawsze robią na mnie największe wrażenie. W Chołodzie Twardoch wykonał dobry ruch: oderwał się fabularnie od Górnego Śląska i Warszawy, których wierny mu czytelnik może mieć już przesyt, a jednocześnie postawił na miejsce, w którym był i które zna: Spitsbergen i szerzej ‒ Morze Arktyczne.

Chołod ma budowę ramową. Najpierw czytelnik otrzymuje historię wyprawy pisarza, Szczepana Twardocha, który dla odpoczynku od codzienności udaje się ‒ nie po raz pierwszy ‒ na samotną wyprawę na Spitsbergen. Zaopatrzony w plecak i karabin, włóczy się wśród pustkowi i, jak sam pisze: milczy, nie medytuje, niewiele myśli. Po prostu je, idzie, wybiera miejsce na obóz, rozbija namiot, śpi, ale z tego raczej trudno byłoby ułożyć ciekawą opowieść. Musiało być coś więcej, jakiś bodziec, i bodziec się pojawia: autor, czekając w podrzędnym hotelu na odpłynięcie statku, którym zamierzał wrócić do domu, zostaje zaczepiony w barze przez pewną krzepką staruszkę. Borghild Moen jest właścicielką jachtu „Isbjørn”, na którym zwykle pływa samotnie, jednak coś w Szczepanie Twardochu skłania ją do zaproponowania mu wspólnego rejsu do Longyearbyen, a ten „zgadza się, nie zastanawiając się wiele”. Dzięki temu czytelnik otrzymuje opowieść o Chołodzie.

Pamięć niech pozostanie pamięcią, płynna i zmienna jak my, ludzie, materia w nas się wymienia, bo jemy, trawimy, cząstki materii osadzają się w naszym ciele, a inne wydalamy, w naszych ciałach nie ma nic stałego, my z materii, jak fala z wody, pojawiamy się, pęczniejemy jak fala i gaśniemy, a nasza pamięć z nami, zmienna, odbicie odbicia (…)
Ale zanim czytelnik, to otrzymuje ją Twardoch. Tak jest, podobno to nie fikcja literacka, a prawdziwa historia Konrada Widucha, weterana Wielkiej Wojny, komunisty całym sercem oddanego rewolucji. Pisarz poznaje ją dzięki notatnikowi z dziennikiem mężczyzny, który, co ciekawe, miał urodzić się w jego rodzinnych stronach. Jak jednak w posiadanie tego przedmiotu weszła Borghild Moen, no i czy dziennik jest prawdziwy, czy to tylko mistyfikacja? Na razie się tego nie dowiemy, musimy razem ze Szczepanem Twardochem czytać tajemnicze zapiski.

Czytamy więc, że po wojnie razem z Karolem Radkiem wyjeżdża Widuch do sowieckiej Rosji i wciela w życie proletariacki porządek, walcząc w szeregach Konarmii w wojnie 1920 roku. Rewolucja jednak pożera własne dzieci. Podczas czystek 1937 roku towarzysz Widuch jako „stary bolszewik” zostaje aresztowany, skazany i wysłany do łagru, z którego jednak ucieka i tak zaczyna się jego podróż przez śniegi, lody i tundrę. Trafia on w końcu do tajemniczej osady, nazywanej przez jej mieszkańców Chołodem. Żyją w niej oni zgodnie z rytmem surowej, polarnej natury, hodują renifery, polują na foki i niedźwiedzie, mówią swoim językiem i nigdy nie słyszeli o Stalinie.

Wy nie wie­cie, jak Ro­sy­ja przy­cho­dzi, kie­dy przy­cho­dzi. Ro­sy­ja jak przychodzi, to przy­cho­dzi wielka, cho­ciaż jej lu­dzie mar­ni, słabi, ale przychodzi wiel­ka i nie jest w sta­nie znie­ść obok sie­bie ni­cze­go, co nie jest Ro­sy­ją, więc wszyst­ko w Ro­sy­ję za­mie­nia, rozu­mie­cie, w Ro­sy­ję, czy­li w gówno. Żeby wszyst­ko było ta­kie same, jak to gów­no.
Historia to z jednej strony nieprawdopodobna, a z drugiej pewnie taka jak wiele z tamtych lat. Najbardziej niewiarygodnym elementem jest oczywiście tytułowy Chołod, odizolowana od świata wspólnota, żyjąca według stworzonych przez siebie praw. Tam rządzą szamani mający wizje przyszłości oraz dzielni wojownicy, którzy obronią w razie konieczności społeczność i zdobędą pożywienie. Kobiety również nie są bierne, to silne osobowości, które nierzadko mają posłuch wśród reszty, zwłaszcza te starsze i doświadczone życiowo. Nieodkryty lud, żyjący w, mniej więcej, latach 40. XX wieku gdzieś wśród lodów i wiecznego zimna? Fabularnie jeszcze mogę w to uwierzyć, ale autor robi wszystko, bym przyjęła, że to zdarzyło się naprawdę, a na to nie potrafię przystać. Wszak wszyscy pisarze to zmyślacze opowieści, i Twardoch nie jest tu wyjątkiem. Nawet w pierwszej, realistycznej warstwie, gdy udaje się on na Spitsbergen, poznaje Borghild Moen i płynie z nią później jachtem, przedstawia nam swoją książkową kreację. Niemożliwością jest bowiem obiektywnie i zgodnie z prawdą opisać siebie: zawsze, gdy tworzymy swój opis przeznaczony dla innych niż nasze oczu, coś wymyślamy, coś pomijamy, coś innego uwznioślamy, skracamy, przetwarzamy.

Czy wierzę więc w cokolwiek z tej historii? Wierzę oczywiście, że Szczepan Twardoch wyjechał w 2019 roku na Spitsbergen, jak to nie raz już czynił. Jestem w stanie uwierzyć, że ktoś zaczepił go w barze i może nawet była to starsza kobieta z własnym jachtem, która zaproponowała mu wspólny rejs. Tu moja szczypta wiary się wyczerpuje, ale ja jestem ogólnie osobą dość sceptyczną, a mój poziom wiary w różne sprawy jest dość niski. Zresztą, można zapytać, czy to najważniejsze? Czy istotne jest czy naprawdę żył kiedyś Konrad Widuch, komunista całym sercem oddany rewolucji? Na pewno istniał ktoś podobny, kto trafił potem do obozu dla „starych bolszewików” i później z niego uciekł. Może nawet przeżył, czemu nie? Różne rzeczy się zdarzają.

Jakkolwiek by nie było, warto docenić Chołod za tę historię, za literackie wyrwanie się autora na mniej uczęszczane lądy i zabieg opowieści w opowieści, który nie jest już wykorzystywany zbyt często. Jest tu równocześnie powiew świeżości i pewne elementy typowe dla autora. Osobiście zaczyna mnie powoli męczyć bohater kreowany na bardzo męskiego (zaradny, silny, stanowczy, potrafi posługiwać się bronią, radzi sobie z kobietami), mimo że ta męskość to u Twardocha często jedynie maska. Chętnie poznałabym inny typ mężczyzny (oraz inny typ kobiety niż chłodna, wyniosła, seksowna i inteligentna femme fatale, która również jest jego znakiem rozpoznawczym) w kolejnej jego powieści, ale zdaje się, że tak skonstruowani bohaterowie na stałe zlali się już ze światem przedstawionym pisarza.

Chołod to kolejna powieść Szczepana Twardocha o poszukiwaniu własnej tożsamości i tego miejsca na ziemi, w którym znajdziemy chwilę wytchnienia. Pamiętajmy jednak, że nic nie trwa wiecznie i w końcu, prędzej czy później, zawsze przyjdzie jakaś prawdziwa lub metaforyczna Rosja, która „wszyst­ko w Ro­sy­ję za­mie­nia, rozu­mie­cie, w Ro­sy­ję, czy­li w gów­no”, żyjmy więc dobrze, póki możemy.

Gdy się od życia nie oczekuje niczego, to nie sposób się rozczarować, a gdy oczekuje się najgorszego, wtedy każdy dzień, w którem najgorsze nie nadeszło, okazuje się świętem.

Chołod to najnowsza powieść Szczepana Twardocha, której byłam bardzo ciekawa. Staram się być na bieżąco z literaturą tego autora i czytać wszystko, co pojawia się na rynku nowego. Co prawda z wyrzutem wciąż spogląda na mnie Wieczny Grunwald, ale uparcie wierzę, że kiedyś nadrobię lekturę. Chołod to owoc niezwykłej wyprawy na daleką Północ, którą autor musiał odbywać w momencie, gdy rzeczywistość zaczęła go przytłaczać. Myślę, że każdy z nas ma na świecie takie swoje miejsce, w którym czuje się lepiej; jest w stanie zebrać myśli, zaczerpnąć energii do dalszej tułaczki po tej ziemi, nabrać dystansu. Dla niektórych takim miejscem będzie po prostu dom – przytulny, zawsze gotów, by nas przyjąć. Dla innych nieco bardziej odległy zakątek ziemi. Tak właśnie dla Twardocha takim miejscem jest Spistbergen – surowy i wymagający, pozwalający autorowi na zebranie się w garść.

Ta wyprawa była inna niż wszystkie; to właśnie podczas niej Twardoch poznał niezwykłą kobietę, która dała mu do przeczytania dzienniki Konrada Widucha, na których podstawie powstał Chołod. Dobry pisarz potrafi czerpać inspirację ze wszystkiego, co go otacza. W tej sytuacji los uśmiechnął się do Twardocha i niemalże gotowy materiał na powieść podsunął mu pod nos.

Chołod – opowieść Konrada Widucha

Bohaterem Twardocha jest Konrad Widuch, którego dzienniki autor dostał do przeczytania od tajemniczej podróżniczki. To pochodzący z Górnego Śląska weteran Wielkiej Wojny i komunista oddany rewolucji. Po wojnie wyjeżdża do Rosji, chcąc wcielić w życiu proletariacki porządek. Walczy w szeregach Konarmii w wojnie 1920 roku. Staje się ofiarą rewolucji i jako “stary bolszewik” w 1937 roku zostaje aresztowany, skazany i wysłany do łagru, z którego ucieka. I tu zaczyna się właściwie nasza powieść – Konrad Widuch przebija się przez śniegi, lód i tundrę, notując swoją codzienność w swoistym pamiętniku, który wiele lat później trafia w ręce Twardocha. Być może to przypadek, że poczytny pisarz odnajduje ślad Ślązaka z jego rodzinnych Pilchowic na dalekiej północy; być może zadecydował o tym los. Twardoch postanawia przedstawić losy Widucha czytelnikom, skrupulatnie przepisując jego dziennik.

Kontynuując swoją wędrówkę przez surową północ Widuch trafia do tajemniczej osady, zwanej Chołodem. Ludzie żyją tam według określonego porządku i surowych zasad dyktowanych im przez polarną naturę. Hodują renifery, polują na foki i niedźwiedzie, mają swój język, daleko im do wieści z wielkiego świata, nie wiedzą, co dzieje się w Europie. Wszystko się zmienia, kiedy przebywa do nich Widuch wraz ze swoimi – mniej lub bardziej chcianymi – towarzyszami wędrówki. A w ślad za nimi mateczka Rosja, która nie zapomina o swoich dzieciach…

Chołod – Twardoch w nowej odsłonie

Chołod porusza tematy, które Twardoch lubi rozkładać na czynniki pierwsze w każdej swojej powieści. Znajdziecie tu człowieka, którego tragedią jest fakt, że właściwie nie wie, kim jest. Po raz kolejny słyszymy tu głos autora, który poddaje dyskusji narodowość, a co za tym idzie – tożsamość – swojego bohatera. Widuch pisze swój dziennik z resztą w kilku językach – po śląsku, po polsku, ale wtrąca również rosyjskie, niemieckie czy nawet francuskie zwroty. Niczym cień za bohaterem kroczy wielka historia, w której wir zostaje on wrzucony wbrew swej woli. Jako jednostka staje się rozczarowany ideami, a wytchnienie może znaleźć tylko z dala tego wszystkie – w odległym Chołodzie, gdzie prawa dyktuje natura. Jak się jednak okazuje taki stan nie może trwać zbyt długo…

Kiedy tylko dowiedziałam się o premierze tej książki poczułam wielkie podekscytowanie i nie mogłam się doczekać, aby ją przeczytać. Na próżno jednak, bowiem Chołod w mojej opinii to najsłabsza książka Twardocha. Z ręką na sercu przyznam również, że była dla mnie zbyt trudna w odbiorze. Autor posługuje się wieloma sformułowaniami i zwrotami (choćby te, dotyczące żeglarstwa czy brak tłumaczeń z języków obcych), które były dla mnie niejasne, a przebrnięcie przez dzienniki Widucha w większej mierze było po prostu… nudne. Przez cały czas obcowania z tą powieścią czekałam na jakiś zwrot, który wyjaśni cel powstania książki. I choć ta tajemniczość ma również swój urok, nie znalazłam tu zachwytów, których doznałam przy innych książkach Twardocha – np. ostatniej Pokorze. Trochę też odczuwam już przesyt poruszaniem dylematu polsko-śląskiego i chciałabym od autora czegoś nowego, czegoś innego.

Chołod odkładam na półkę z ukłuciem żalu i rozczarowania. Przed napisaniem recenzji przeczytałam sporo opinii innych czytelników i odkryłam, że do nich ta książka trafiła. Jak zwykle zachęcam Was do wypracowania sobie swojego zdania, choć już teraz ostrzegam, że lektura do lekkich nie należy.